Ο Ελικώνας είναι βουνό της Βοιωτίας στο
νοτιοδυτικό της μέρος, ανάμεσα στον Παρνασσό και τον Κιθαιρώνα. Αποτελείται από
μικρούς ορεινούς όγκους και φτάνει ως τις ακτές του Κορινθιακού κόλπου.
Περιτριγυρίζεται από την πεδιάδα των Θεσπιών, τη λεκάνη της Κωπαϊδας και την
κοιλάδα του Διστόμου. Είναι συνέχεια του Παρνασσού και έχει ψηλότερες κορυφές την
Παλιοβούνα (1.748 μ.), το Τσιβέρι (1.561 μ.), τη Μεγάλη Λούτσα (1.549 μ.) και
τη Μοτσάρα (1.526 μ.) του Ζαγαρά.
Έχει ακανόνιστο σχήμα και αποτελείται
από πολλές συμπλεκόμενες οροσειρές. Το μήκος του φτάνει περίπου τα 35 χλμ. και
το πλάτος του διαφέρει κατά περιοχές. Στους πρόποδές του βρίσκεται μεγάλο
κατακόρυφο βάραθρο βάθους 90 μ.
Χωρίζεται σε τρία τμήματα: Στο α' τμήμα,
τον κυρίως Ελικώνα, το σημερινό Ζαγαρά, βρισκόταν στην αρχαιότητα ο Βωμός του
Ελικωνίου Διός και η Ιπποκρήνη, που δημιουργήθηκε από χτύπημα στο έδαφος της
οπλής του Πήγασου. Σήμερα η πηγή αυτή λέγεται Κρύο Πηγάδι. Στην ανατολική
πλευρά, κοντά στην πόλη Άσκρη, πατρίδα του Ησιόδου, βρισκόταν το "Άλσος
των Μουσών" στο οποίο υπήρχαν πολλά αγάλματα και άλλα αφιερώματα.
Το β' τμήμα, ο κεντρικός Ελικώνας,
καταλήγει προς τα νότια στην κορυφή της Παλιοβούνας ύψους 1.748 μ.
Το γ' τμήμα περιλαμβάνει το δυτικό
Ελικώνα με την οροσειρά Κολιέδες και Λούτσα, στους πρόποδες των οποίων
βρίσκεται η περίφημη Μονή του Οσίου Λουκά.
Οι πλαγιές του είναι σκεπασμένες με δάση
(δρυς, έλατα, οξιές), με ιαματικά φυτά και λογής λογής θάμνους. Ο Ελικώνας
αν και δεν διατηρεί πλέον τον αρχαίο δασικό του πλούτο, είναι και σήμερα ένα
ωραιότατο βουνό με φυσικές ομορφιές και κρυστάλλινες πηγές.
Εκεί πίστευαν οι αρχαίοι ότι είχαν την
κατοικία τους οι Μούσες και γι' αυτό τις ονόμασαν Ελικωνιάδες. Ο Παυσανίας
έχει περιγράψει στο έργο του τα καλλιτεχνικά μνημεία που σώζονταν στην εποχή
του μέσα στο "Άλσος των Μουσών" και γενικά στον Ελικώνα.
Κατά τη μυθολογία, ο Ελικώνας και ο
Κιθαιρώνας ήταν αδέλφια, με χαρακτήρες αντίθετους. Ο πρώτος ήταν καλός και
περιποιητικός προς τους γονείς του, ενώ ο δεύτερος ήταν άγριος, βάρβαρος και
πλεονέκτης. Η πλεονεξία οδήγησε τον Κιθαιρώνα να σκοτώσει τον πατέρα του κι
ύστερα με δόλιο τρόπο να γκρεμίσει τον αδελφό του Ελικώνα από ένα βράχο. Όμως
από την ορμή του παρασύρθηκε κι ο ίδιος κι έγινε συντρίμμια. Οι Θεοί
μεταμόρφωσαν τα δύο αδέλφια στα αντίστοιχα βουνά. Ο Κιθαιρώνας όμως έγινε
κατοικία των Ερινύων, ενώ ο Ελικώνας των Μουσών.
Στον Ελικώνα υπάρχουν κοιτάσματα βωξίτη.
Στις νότιες υπώριές του έχει χτιστεί εργοστάσιο αλουμινίου. Σήμερα ο Ελικώνας
είναι ένα βουνό "τραυματισμένο" από τις επεμβάσεις του ανθρώπου. Οι
πιο επιζήμιες επεμβάσεις είναι οι πυρκαγιές, η υπερβόσκηση, η παράνομη
υλοτομία, τα περίπου 60 ανενεργά και ενεργά μεταλλεία βωξίτη που έχουν
κατατραυματίσει το τοπίο, το εργοστάσιο αλουμινίου, η διάνοιξη πολλών δρόμων
για την εξυπηρέτηση μεταλλείων και βοσκών και η άναρχη και αυθαίρετη δόμηση.
Παρότι βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής
από την Αθήνα, ο Ελικώνας παραμένει ένα άγνωστο σε πολλούς βουνό. Ίσως γιατί το
"προστατεύει" το χιονοδρομικό κέντρο του Παρνασσού. Οι πλαγιές του
προσφέρονται για πεζοπορία. Οι πιο διαδεδομένες διαδρομές είναι το πολύ καλά
σηματοδοτημένο μονοπάτι 22, που διασχίζει τον Ελικώνα σε πανέμορφα σημεία του,
η διαδρομή στο φαράγγι της Κλεισούρας, που καταλήγει στον κόλπο της Αντίκυρας
(διάρκεια 6 ώρες) και το μονοπάτι που οδηγεί από το Κυριάκι στην κορυφογραμμή
της Μεγάλης Λούτσας και από εκεί στο Ζερίκι (Ελικώνας).
