Στις νότιες παρυφές Υμηττού, περίπου 3 χιλιόμετρα από τον Δήμο Βάρης, βρίσκεται το σημαντικό από αρχαιολογική άποψη σπήλαιο Νυμφολήπτου. Ανασκάφηκε το 1902 από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών και έδωσε ευρήματα που χρονολογούνται από τον 5ο έως τον 2ο αι. π.Χ. και στον 4ο αιώνα μ.Χ. Δίνει μια χαρακτηριστική εικόνα λατρευτικού χώρου με τεχνικές παρεμβάσεις (λαξευμένη κλίμακα, κόγχες, ανάγλυφα, δεξαμενή κ.λπ.). Το σπήλαιο προστατεύεται από κιγκλίδωμα και δεν είναι προσβάσιμο στο ευρύ κοινό.
Ο λαξευτής Αρχέδημος εγκατέλειψε κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα την πατρίδα του Σαντορίνη και εγκαταστάθηκε στο μικρό βαραθρώδες σπήλαιο, στα νότια προβούνια του Υμηττού.
Ο Αρχέδημος συνεπαρμένος από τα στολίδια του, το μετέτρεψε σε ναό και το αφιέρωσε στον Πάνα, στον Απόλλωνα, στις Χάριτες και στις Νύμφες, που ήταν και η αδυναμία του, γι αυτό λεγόταν και Νυμφόληπτος (κάτι σαν σημερινός νεραϊδοπαρμένος).
Για να κατεβαίνει μέσα εύκολα, λάξευσε σκαλιά στον βράχο. Σκάλισε ακόμη πάνω σε σταλαγμίτη θεότητα καθισμένη σε θρόνο και στα αριστερά της βωμό και ράφια για αναθήματα. Πάνω στον σταλαγμιτικό τοίχο, που χωρίζει σε δύο διαμερίσματα το σπήλαιο, σκάλισε τον εαυτό του κρατώντας τα εργαλεία της τέχνης του. Χάραξε ακόμη και την υπογραφή του «Αρχέδημος εποίησε».
Στο σπήλαιο έχουν επίσης εντοπιστεί αναθήματα από νιόνυμφους, όταν ο γάμος τους πήγαινε καλά, επιγραφές κ.ά. που βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Ο πρώτος που το ανακάλυψε ήταν ένας Αγγλος περιηγητής τον 18ο αιώνα και ανάμεσα στους επισκέπτες του συγκαταλέγονται ο λόρδος Βύρων του 1810 και ο Οθων με την Αμαλία το 1843.
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ
