ΑΜΑΡΙΟΝ ΡΕΘΥΜΝΟΥ - ΑΜΑΡΙΑ ΓΗ

 ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΑΜΑΡΙΟΥ

 του Άρη Κουτάκη 

Τριάντα χιλιόμετρα από το Ρέθυμνο, στην ενδοχώρα του Νομού, μέσα σε μια καταπράσινη και πανέμορφη περιοχή περικλεισμένη γύρω- τριγύρω από τους ορεινούς όγκους των βουνών Ψηλορείτης, Κέντρος, Σάμιτος, Σωρός, βρίσκεται η περιοχή της πρ. Επαρχίας Αμαρίου.

Από τη μια τα δημιουργήματα τ' ανθρώπου, κι απ την άλλη τα δημιουργήματα της φύσης που ενυπάρχουν στην περιοχή, δημιουργούν
δυσεύρετους και σπάνιους συνδυασμούς. Σε κανένα άλλο μέρος δεν βρίσκονται συνδυασμένα και συνταιριασμένα βουνά, φαράγγια, σπήλαια, βάραθρα, ορθόλιθοι, απολιθωμένα όστρακα, Μινωικοί οικισμοί, Βυζαντινές εκκλησίες, νερόμυλοι, κάστρα, ποτάμια, πηγές, μοναδική χλωρίδα και πανίδα.
Είναι, όπως πολύ σωστά έχει χαρακτηριστεί, "Ο ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ"

Την κοιλάδα του Αμαρίου, διαρρέει ένα ποτάμι. Σ' αυτό το ποτάμι συνήθιζε ο πρωτοθεός του τόπου ο ΔΙΑΣ ο ΚΡΗΤΑΓΕΝΗΣ να κατεβαίνει και να παίρνει το μπάνιο του. Μεγαλωμένος πάνω στην Ίδη (Ψηλορείτης), το βουνό που στέκεται στ' ανατολικά της περιοχής, σε τούτο το ποτάμι συνήθιζε να κατεβαίνει και να λούζεται στα νερά του.
Το νερό τούτου του ποταμού δίνει ιδιαίτερη ευεξία.
Ο θεός λοιπόν ανανεωνόταν, ξαναγεννιόταν στα νερά του.
Σήμερα, ένα κομμάτι της περιοχής, μα κι ένα χωριό ολόκληρο, ξαναθυμίζει τούτο το γεγονός:
Ήταν εδώ που ο Ζευς λουζόταν στα νερά κι αναγεννιόταν. Χωριό και περιοχή, ονομάζονται σήμερα "Γέννα"!...
Ο Ζευς λοιπόν έσμιγε στις όχθες τούτου του ποταμού με τις ομορφοκοπελιές του τόπου, οι οποίες μάλιστα "λύγιζαν" λέει στην ομορφιά του.
Ύστερα τις μεταμόρφωνε σε δένδρα, που σήμερα στην τοπική γλώσσα ονομάζονται "λυγιές" για να του μείνουν λέει αιώνια πιστές.
Το ποτάμι αυτό εξακολουθεί και σήμερα να κυλάει ακούραστα όλες τις εποχές του χρόνου. Στις δε όχθες του φυτρώνουν και σήμερα τα ίδια δένδρα, οι "λυγιές" που χαμηλώνουν τα κλαδιά τους ακουμπώντας το νερό του ποταμού, για να μυρίζουν την θεϊκή μυρωδιά π' άφηνε λέει ο θεός μες στα νερά του"
Αυτές λοιπόν οι "λυγιές" με το "λύγισμά" τους, έδωσαν στον ποταμό και τ' όνομά του: "Λυγιώτης"
Για ν αγναντεύει από ψηλά ο Ζευς του τόπου τούτου την απέραντη ομορφιά, οι ντόπιοι του στήσαν στην κορυφή του λόφου "Κεφάλα" της περιοχής "Θρόνο Χρυσό".
Τα χρόνια πέρασαν, μα η θύμηση έμεινε. Και σήμερα, το χωριό που βρίσκεται στη ρίζα του λόφου, ονομάζεται και τούτο "Θρόνος"!...

Ξεχωριστό μνημείο φύσης στον τόπο και ο "Πλάτανος του Δία" στο χωριό Μοναστηράκι (Πάνακρον). Στην κουφάλα του, έσμιγε ο Δίας με την Ήρα. Ο Πλάτανος τους σκέπαζε διακριτικά με τα κλαδιά του. Ευλογήθηκε λοιπόν από τον Δία τούτος ο Πλάτανος, να μην φυλλοροεί ποτέ. Χειμώνα - Καλοκαίρι, τα κλαδιά του δεν ρίχνουνε τα φύλλα τους. Εν αντιθέσει με τ' άλλα πλατάνια του τόπου, που τον Χειμώνα μένουνε γυμνά...
Οι θύμησες λοιπόν για όλα ετούτα τα γεγονότα, δεν χάθηκαν ποτέ. Περνάνε απ' τη μια γενιά στην άλλη. Ακόμα και σήμερα οι άνθρωποι του τόπου ταιριάζουν μαντινάδες για τον Δία, κρατώντας πάντοτε ζωντανά και γνωστά τούτα τα Κρητικά πανάρχαια δρώμενα:

«...Εις τον Λυγιώτη επλένουσουν
στο Θρόνος κατοικούσες,
στον Πλάτανο του Πάνακρου
την Ήρα εφιλούσες.

Γι' αυτό χει φύλλα πράσινα
Χειμώνα -Καλοκαίρι
πάλι ανημένει να σε δει
με το παλιό σου ταίρι.

Εμείς περνάμε φεύγουμε
και άλλοι ακολουθούνε
κι όμως του γέρο- Πλάτανου
τα φύλλα δεν μαδούνε...» 

Όλη λοιπόν ετούτη η καταπράσινη κοιλάδα, με το ποτάμι τον "Λυγιώτη" να την διασχίζει, ήταν αφιερωμένη ως ΙΕΡΟ ΑΛΣΟΣ στον Δία τον Κρηταγενή...
Ήταν το "ΑΜΑΡΙΟ" ΑΛΣΟΣ του. Γιατί κάθε Ιερό Άλσος που ήταν αφιερωμένο στον Δία, έφερε το όνομα "ΑΜΑΡΙΟΝ".

Ο Παυσανίας το διασώζει θαυμάσια (Αχαϊκά, εκδ. ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ, σελ. 147). Αλλά και στις Μινωικές επιγραφές, συναντούμε αναφορές σχετικά με την πανάρχαια τούτη περιοχή: A- ma- ru- to- de (Α- μα- ρι- νθό- νδε). Δηλ. "Εξ Αμαρίου..." Η ρίζα είναι μαρ-/μορ- του επιθέτου μορτός ή βροτός= θνητός. Η αντίθετη αυτής γίνεται με το στερητικό α (α- μαρ-) που δηλώνει τον αθάνατο, τον αμάραντο, τον αειθαλή, τον πάντοτε θαλερό και εύρωστο!... 
(Γλωσσολόγοι Σ. ΔΩΡΙΚΟΣ- Κ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ, "ΙΧΩΡ", τ. 37, σελ. 58, άρθρο με τίτλο "Τοπωνύμια, εθνωνύμια, ανθρωπωνύμια Ελληνοπελασγικού ιστορικού χώρου")

Σ αυτόν λοιπόν τον χώρο, που ο Ζευς αναγεννιόταν, ξαναγεννιόταν, τον λάτρεψαν οι κάτοικοι με το προσωνύμιο "ΑΜΑΡΙΟΣ". Με το ίδιο επίθετο ("ΑΜΑΡΙΟΣ", αθάνατος) λατρευόταν ο Ζευς και στην Αχαΐα (Παυσανίας ίδιο). Αλλά και στην Αρκαδία (που είναι γνωστοί οι συσχετισμοί της με την Κρήτη) ο Ζευς λατρεύτηκε με το ίδιο πάλι επίθετο: "ΑΜΑΡΙΟΣ".
Η εύηχη όμως τούτη λέξη, η τόσο ιερή και περιεκτική σε νόημα, η πανάρχαια αυτή λέξη, για ευνόητους λόγους, έπρεπε να σβήσει, να ξεχαστεί, να χαθεί...

Όμως σε πείσμα πολλών, ένα ολόκληρο χωριό (πρώην πρωτεύουσα όλης της επαρχίας) φέρει επάξια ως τα σήμερα το όνομα που μαρτυρεί την πανάρχαια ιστορία του τόπου, που μαρτυρεί την αιωνιότητα της μνήμης των ανθρώπων του τόπου, που διέσωσαν μέσα απ το όνομά του όλα όσα συνέβησαν πριν από χιλιάδες χρόνια εδώ:

Είναι το ΑΜΑΡΙΟΝ ή όπως το γνωρίζουν οι περισσότεροι σήμερα, το ΑΜΑΡΙ...

Στην Τουρκοκρατία, για να ξεχωρίζουν στα διοικητικά τους οι Τούρκοι το χωριό Αμάρι από την υπόλοιπη περιοχή, του πρόσθεσαν το επίθετο "Nefs" που στα Τουρκικά σημαίνει "Το κυρίως". Ανάλογη μάλιστα περίπτωση συναντάμε και στον νομό Ηρακλείου, στην περιοχή της Πεδιάδος.

Το ΑΜΑΡΙ λοιπόν και η περιοχή του ("ΑΜΑΡΙΑ ΧΩΡΑ" ή "ΑΜΑΡΙΑ ΓΗ") μπορεί να μην αναφέρεται σήμερα σε επίσημα κρατικά έγγραφα, θα υπάρχει όμως πάντοτε ως γραπτή αναφορά παμπάλαιη, σ αναφορές δηλαδή που δεν θα μπορέσουνε να τις σβήσουν "κάποιοι" ποτέ...
Στην "Παλαιά Γεωγραφία της Ελλάδος" επίσης, διαβάζουμε για τους Κουρήτες ότι «μετά την εκδίωξή τους από την Κνωσσία χώρα, κατοίκησαν εις τας δυτικομεσημβρινάς υπωρίας της Ίδης, την νυν Αμαρίαν χώραν, ονομάσαντες το μέρος τούτο Κουρητίαν...» (σελ. 97)

            Η ονομασία δηλ. "ΑΜΑΡΙΟΝ" , "ΑΜΑΡΙΑ ΧΩΡΑ" είναι παμπάλαιες, έχουν "ηλικία" χιλιάδων ετών...
            Οι λαϊκοί ριμαδόροι του τόπου, βοηθώντας τα μέγιστα να κρατούνται άσβεστες οι μνήμες, ταίριαξαν στίχους και μαντινάδες, εξιστορώντας έτσι με "πυκνό λόγο" τούτα τα γεγονότα:

«"ΑΜΑΡΙΟ" σε λέγανε
Αθάνατέ μας Δία
κι "ΑΜΑΡΙ" ονομάσανε
τη γη την Κουρητία.

 Θρόνο χρυσό στη Σύβριτο
σού 'χανε καμωμένο
τ' "ΑΜΑΡΙΟ ΑΛΣΟΣ" να θωρείς
πού 'χες ευλογημένο.

 "ΑΜΑΡΙΟ" το ΑΛΣΟΣ σου
και συ "ΑΜΑΡΙΟΣ" Δίας
και από κει εβγήκενε
τ' όνομα τσ' επαρχίας.» 

            Είναι πράγματι συγκινητικό μέσα σ' ολόκληρο τον Ελληνικό χώρο, ένα κομμάτι γης στο μέσον της Κρήτης, να διασώζει ώς τα σήμερα μια τέτοια μοναδική γλωσσική και ιστορική κληρονομιά:

"ΑΜΑΡΙΟΝ" ΑΛΣΟΣ, "ΑΜΑΡΙΑ" ΓΗ, "ΑΜΑΡΙΟΝ"...

            Σε τούτη όμως την "ΑΜΑΡΙΑ ΓΗ" τύχη ακριβή γι αυτήν, όλο σχεδόν το πάνθεον των πρωτοθεών της Κρήτης ανιχνεύεται στο σήμερα...
            
Πέρα λοιπόν απ τον κρατούντα τα σκήπτρα, τον Δία τον Κρηταγενή, εξέχουσα θέση στην λατρεία των Ελλήνων θεών, κατέχει εδώ και η λατρεία του θεού ΠΑΝΑ.
            Τα Ψηλορειτιανά γκρέμια μάλιστα πάνω απ τα χωριά Βισταγή, Πλατάνια, Φουρφουρά, Κουρούτες, εθεωρούντο τα "άκρα σύνορα" της επικράτειάς του.
            Πάνω απ' εκεί, ήταν η επικράτεια του Δία που εμεγάλωσε κι αυτός εκεί.
            Αυτά λοιπόν τα "άκρα σύνορα" της επικράτειας του Πάνα, ήταν τα "Παν-ακραία όρη". Γι αυτό και η περιοχή ονομαζότανε και "Πάνακρον". Το 1920 μάλιστα, υπήρχε Δήμος "Πανακραίων" με έδρα το Μοναστηράκι. Και σήμερα, ο Σύλλογος Μοναστηρακιανών Αθήνας, ονομάζεται "ΠΑΝΑΚΡΟΝ"...
            Το πιο σημαντικό όμως είναι, ότι στα "ΟΡΦΙΚΑ" (Ύμνοι που αναφέρονται σε 8-9000 χρόνια π.Χ.) υπάρχει μια μοναδική αναφορά για την περιοχή. Αναφέρονται δηλ. αυτά τα "ΠΑΝΑΚΡΑΙΑ ΟΡΗ" της Ίδης (Ψηλορείτης) σαν τόπος που εκεί πρωτοβύζαξε ο Δίας την Αμάλθεια.
            Μια αναφορά άγνωστη στους πολλούς σήμερα, μοναδικότητα και τύχη αγαθή για τον τόπο, μια και δεν υπάρχουν για πολλούς τόπους, τέτοιες παμπάλαιες, χιλιάδων χρόνων αναφορές...
            «...Συ παρετήρησες τον παχύ μαστό της Αίγας Αμάλθειας και έφαγες ακόμη από το γλυκό κερί του μελιού από τα ξαφνικά έργα της Πανακρίδος μέλισσας εις τα Ιδαία βουνά που τα ονομάζουν Πάνακρα...» ("Ύμνος στον Δία" ("ΟΡΦΙΚΑ") στ. 47-50...)
            Τρία λοιπόν λατρευτικά σπήλαια του ΠΑΝΑ στα βουνά του τόπου κι ένα σωρό θρύλοι κι εμπειρίες καταγεγραμμένες απ τους ίδιους τους ντόπιους μέσα από μια πολύ συχνή παρουσία της θεότητας στην περιοχή, έτσι που να εκπλήσσει σήμερα και τον πιο δύσπιστο ερευνητή:

«Ο Τραγοπόδαρος θεός
στην Ίδη ζει αιώνια
η παρουσία του αισθητή
τα χνάρια του στα χιόνια.

 Πάνα εσύ 'σαι αόρατος
γι' αυτούς που δεν γνωρίζουν,
μα σε θωρούνε οι βοσκοί
και σε καλοσωρίζουν.

 Στην Ίδη το σπηλιάρι σου
στην "ΠΑΝΑ" τ' ονομάζουν
και οι βοσκοί ευλαβικά
σφάζουν και θυσιάζουν.

 Από τα γκρέμια του βουνού
πάνω στον Ψηλορείτη,
θ' ακούνε τη φλογέρα σου

αιώνια στην Κρήτη.» 

            Αυτή λοιπόν η "φλογέρα" του, το "χαμπιόλι" του, όπως λέγεται στην γλώσσα του τόπου, κατασκευάζονταν απ τον θεό με καλάμια, απ αυτά που και σήμερα αφθονούν και φυτρώνουν στις όχθες του ποταμού που προαναφέρθηκε, του Λυγιώτη. Κι ακόμα και σήμερα, οι κάτοικοι του τόπου φτιάχνουν κι αυτοί "χαμπιόλια" με καλάμια του Λυγιώτη ποταμού, κρατώντας και τούτη τη θύμηση άσβεστη στις μέρες μας.

«Ακόμα το χαμπιόλι σου
στην Πάνακρα γροικάται,
παραπονιάρικο, βραχνό
κι άλλους καιρούς θυμάται...»

            Μα κι ο Διόνυσος έχει μια πρωτεύουσα θέση σήμερα στην περιοχή με δρώμενα περίεργα, πρωτάκουστα και μοναδικά στον Ελληνικό χώρο. Και για τούτο πάλι τον θεό με την τρισυπόστατη φύση του (Δενδρίτης, Φιδοθεός, Ζαγρέας) οι κάτοικοι του τόπου τραγουδούν:

«Πότε "φιδόμορφο" θεό
και πότε σαν "δενδρίτη"
λατρεύγουν τον Διόνυσο
στ' Αμάρι εις την Κρήτη.

 Μα και "Ζαγρέα" σαν θεό
συχνά τόνε τιμούμε,
στον τόπο μας γεννήθηκε
ποτέ δεν το ξεχνούμε.» 

            Μα κι η θεά ΗΩ λατρεύτηκε έντονα σε τούτη την περιοχή. Ένας ολόκληρος κάμπος πάνω απ το χωριό Γερακάρι είναι αφιερωμένος σ αυτήν και φέρει ως τα σήμερα το όνομά της. Είναι «τσ' ΗΟΥΣ ο κάμπος...»
            Ο Ερμής έχει κι αυτός την δική του λατρεία ως "Κραναίος" (δωρικός τύπος του "Κρηναίος") θεός δηλαδή των πηγών, στο φαράγγι της Πατσού στην περιοχή.
            Για τούτους λοιπόν πάλι τους δύο θεούς του τόπου, οι ντόπιοι τραγουδούν:

«"Τσ' ΗΟΥΣ ο κάμπος" στέκεται
πάνω στου Γερακάρι
και ο ΚΡΑΝΑΙΟΣ ο ΕΡΜΗΣ
εις τη Πατσό καμάρι...» 

            Η θεά Άρτεμις λατρευόταν κι αυτή ως Βριτομάρτυς Άρτεμις (θεά προστάτισσα των αγριμιών και της φύσης) αλλά και ως Άρτεμις "Λημναία". Θρύλοι και πραγματικές ιστορίες καταγεγραμμένες στο χωριό Πλατάνια Αμαρίου, μιλούν για την "Θεία Δίκη" και την τιμωρία κάποιων που σκότωσαν τα τελευταία αγρίμια της στον Ψηλορείτη...
            Η θεά Αθηνά με ευρεθέντα λατρευτικά της αγάλματα στο χωριό Αποδούλου Αμαρίου, είναι η μεγάλη αφορμή (λόγω της λατρείας της) να 'ναι πλημμυρισμένη σήμερα όλη η περιοχή του ΑΜΑΡΙΟΥ από χιλιάδες ελαιόδενδρα.
            Ελιές παμπάλαιες, χιλιόχρονες και βάλε, αδιάψευστα μνημεία της παμπάλαιης ιστορίας του τόπου, που ξεκινά απ την "χρυσή εποχή" των Ελλήνων θεών...
            Ακόμα και ο Ποσειδών έχει εδώ τις δικές του αναφορές: Ιππόκαμποι και άλλες παραστάσεις του κόσμου της θάλασσας, συμβολοποιούν την λατρεία του σε ανασκαφικά ευρήματα στην περιοχή της Συβρίτου.
            Η θεά Δήμητρα παρούσα κι αυτή στην περιοχή, έκανε τους ντόπιους γεωργούς να σμίγουν με τις συζύγους τους πάνω σε οργωμένο χωράφι το φθινόπωρο για να καρπίσει γερά η γη, να δώσει άφθονο καρπό.
            Μια γονιμική ιερουργία που έχει την απαρχή της στο σμίξιμο της θεάς Δήμητρας με τον Κρητικό εραστή της Ιασίωνα πάνω στις αυλακιές χωραφιού, πού 'χε και κείνο τρεις φορές οργωθεί.
            Ο Απόλλωνας έχει κι εκείνος την δική του παρουσία. Ο ιερός του θάμνος, η μυρτιά, γεμίζει την περιοχή. Σπανιότητα στον Ελληνικό χώρο κι αυτή. Κι οι ντόπιοι, τραγουδούν γι αυτόν το γεγονός, πως ως "Δελφίνιος Απόλλωνας" οδήγησε τους Κρήτες Κουρήτες και κτίσαν τους Δελφούς:

«Ω, Πυθοκτόνε Απόλλωνα
Φοίβε και Λευκορείτη
σπίτι σου κτίσαν στους Δελφούς
Κουρήτες απ' την Κρήτη...» 

Η περιοχή έχει να επιδείξει και τρεις σπουδαίους αρχαιολογικούς χώρους:
            Η Σύβριτος, με τα ωραιότερα νομίσματα κλασσικών χρόνων, τους ονομαστούς "Συβρίτιους στατήρες". Μ' ακόμα με διάσημες συνθήκες και αναφορές της ως "θεωροδόχου" πόλης σε στήλες των Δελφών!...
            Το Μοναστηράκι έχει να επιδείξει μέσα στα αρχαιολογικά του ευρήματα, πως μες σε πιθάρια Μινωίτικα, ανιχνεύτηκαν και υπολείμματα μπύρας!...
            Αναλογίζεται ο καθένας τι σημαίνει να γνωρίζουν 4000χρόνια (και βάλε) πριν απ το σήμερα οι Μινωίτες την μπύρα, δηλ. την ζύμωση.
            Το Αποδούλου έχει κι αυτό να επιδείξει σπάνια αρχαιολογικά ευρήματα (και υπολείμματα μπύρας) στον Μινωίτικό του οικισμό. Τάφοι δε Μινωικοί και ύστερων χρόνων είναι διάσπαρτοι στην περιοχή.
            Βυζαντινές εκκλησίες με οικόσημα διάσημων φεουδαρχών (Καλλέργης) γεμίζουν την περιοχή.
Ξεχωρίζουν η Παναγία η Θρονιώτισσα (Θρόνος), Αγ. Παρασκευή (Σχολή Ασωμάτων), Παναγία η Μερωνιανή (Μέρωνας), Αγ. Άννα (Αμάρι), Αϊ Γιάννης του Φώτη (Γερακάρι) κ.α.
            Στο χωριό Θρόνος μάλιστα, η Παναγία είναι "δεξιοκρατούσα". Μοναδικότητα στον Ελληνικό χώρο μαζί με την "Παναγία την Δέξια" στην Θεσσαλονίκη.
            Στα Πλατάνια, σε μια πάλι μοναδική τοιχογραφία, θα δούμε τον Αγ. Γεώργιο να φέρει στο δεξί του αυτί σκουλαρίκι, δείγμα θέσης και κύρους, μια και ο ίδιος ήταν αξιωματικός του Ρωμαϊκού στρατού.
             Στο Μοναστηράκι, θα βρούμε πάλι άλλη μία μοναδικότητα: Τον Χριστό "Χριστοκρατούντα". Τον Χριστό δηλ. να κρατάει τον Χριστό στην αγκαλιά του!...
            Και στο εσωτερικό της εκκλησίας της Αγ. Παρασκευής, θα βρούμε τον τάφο του Γ. Χορτάτζη, του Αμαριώτη ποιητή της Ερωφίλης.
            Παλιότερα, ονομαστά Μοναστήρια κοσμούσαν την περιοχή, με μεγάλη προσφορά στον τόπο, στους αγώνες ενάντια στους κατακτητές: Στην Σχολή Ασωμάτων, στην Καλόειδενα, στον Άγ. Αντώνη στο Βένι.
            Τοξωτά πετρόκτιστα γεφύρια, θα βρούμε στον Σμηλιανό ποταμό. Μονότοξα αλλά και τρίτοξο στου Μανουρά τη γέφυρα, γνωστό και ως "του Μανουρά η Καμάρα"...
            Παλιές κρήνες (φυσικές πηγές νερού) με σμιλεμένο πέτρινο διάκοσμο, διαθέτουν σχεδόν όλα τα χωριά της περιοχής.
            Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική των οικιών επιφυλάσσει πάλι εκπλήξεις: Σμιλεμένες παραστάσεις σε υπέρθυρα στα χωριά Μοναστηράκι, Αποστόλοι, Καλογέρου και όχι μόνο, εσωτερικά οικιών στο χωριό Αποστόλοι, έγιναν αφορμή τρία χωριά της περιοχής να χουν ανακηρυχθεί παραδοσιακοί οικισμοί (Καλογέρου, Μοναστηράκι, Αμάρι). 
            Κάστρα (Ποταμών, Μέρωνα, Βαθιακού), καμπαναριά (Αμαρίου, Μέρωνα, Βισταγής κ.α.), νερόμυλοι (λιγάτα), αλώνια πετρόκτιστα, πετρόκτιστα μιτάτα (με πιο χαρακτηριστικά των Κουρουτών και της Βισταγής στον Ψηλορείτη αλλά και του Γερακαρίου στην θέση "Μούρη" του Κέντρους), κτισμένα όλα με το Μινωικό εκφορικό σύστημα, υπαίθρια Μινωίτικα πατητήρια σμιλεμένα πάνω σε βράχο, αποτελούν όλα δείγματα μιας πανάρχαιας ντόπιας τέχνης μα και τεχνικής, απομεινάρια άλλων εποχών, ανυπολόγιστης αξίας.
            Τα "βόλια του Διγενή" κρατούν κι αυτά ως τα σήμερα άσβεστο τον θρύλο του Ακρίτα του Ελληνισμού (Αμάρι, Βρύσσες, Άνω Μέρος). Ενώ στον Μέρωνα θα βρούμε την "σέλλα του Διγενή"...
            Μα και η φύση συναγωνίζεται κι αυτή τα δημιουργήματα τ ανθρώπου κι απλώνει απλόχερα και τις δικές της ομορφιές. Βουνά (Ψηλορείτης, Κέντρος, Σάμιτος, Σωρός) με πάμπολλες διαδρομές και μονοπάτια που σε φέρνουν στις κορυφές τους, διαδρομές για όλες τις κατηγορίες ορειβασίας (ήπια, δύσκολη, απλή πεζοπορία) συνδυασμοί σωματικής και ψυχικής άσκησης, άντληση ομορφιάς και ψυχικής ισορροπίας.
            Το βουνό Κέντρος (σωστή ονομασία και όχι "Κέδρος"), το "Κέντριον Όρος" του Θεοφράστου, υμνήθηκε ως το βουνό του τόπου που έχει 100 πηγές, συν μια που τρέχει το "αθάνατο νερό", μα που είναι δύσκολο λέει να την βρει κανείς...
            Η κατάφυτη, καταπράσινη περιοχή του μαζί με τα χωριά του, δημιουργούν ένα αλλιώτικο τοπίο, σπάνιο στην Κρήτη.
            Νερά, δέντρα, πρασινάδες κι ομορφιές, έγιναν από παλιά αφορμή, να ονομασθεί η Αμαριώτικη προς την πλευρά του περιοχή, "Παράδεισος"...
            Χαρακτηριστικό μάλιστα είναι το γεγονός, ότι παλαιότερα υπήρχε στο Αμάρι καφενείο με το όνομα "Παράδεισος", αλλά και πιο πρόσφατα άλλο ένα με τ όνομα "μικρός Παράδεισος". 
            Κι ο Ρεθεμνιώτης ποιητής του "Κρητικού πολέμου" Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαζής, δεν παραλείπει να υμνήσει και κείνος ετούτο το βουνό και τσ ομορφιές του:

"...Το Κέντρος, που 'χεν εκατό βρύσες στα τρίγυρα ντου,
παράδεισο ετύχαινε να λέσι τ' όνομα ντου."

            Αλλά και στο χωριό του Κέντρους Άνω Μέρος, όταν κάποτε έπαιζε σε πανηγύρι ο μεγάλος λυράρης της Κρήτης, Αλέκος Καραβίτης, ενθουσιασμένοι οι Ανωμεριανοί, του παν την μαντινάδα:

"Τσι λύρες να τις σπάσετε
ούλες πάνω στην Κρήτη
και μια μόνο ν' αφήσετε
τ' Αλέκου Καραβίτη".
 

Ενθουσιασμένος κι ο Καραβίτης, ανταπάντησε:

"Γειά σας κοπέλια τ' Αμαριού
λεβέντες τ' Άνω Μέρως
που ζείτε στην Παράδεισο
που βασιλεύγει ο έρως..."

            Στους πρόποδες του Κέντρους κι ο "Πρασσοχάρακας" που διαλάλησε με το "χαμήλωμα" του, πως φεύγει η Τουρκιά κι έρχεται ο λευτερωμός της Κρήτης.
            Το βουνό Σωρός, διαλαλεί και αυτό με το ίδιο του το όνομα, μια πανάρχαια συνέχεια της ιστορίας του τόπου, αφού με το ίδιο όνομα ("Σωρός") αναφέρονται στις Μινωΐτικες επιγραφές οι σχηματισμοί που χρησίμευαν ως "φρυκτωρίες" (Συστήματα, αναμετάδοσης μηνυμάτων με φωτιά, με δίκτυο σταθμών πάνω στις κορυφές βουνών).
            Η Σάμιτος, διατηρεί κι αυτή το Πρωτοελληνικό της όνομα.

Λατρευτικό σπήλαιο του Πάνα στην βορεινάδα της και θρύλοι για το νερό στην περιοχή του Άη Δημήτρη, που θέλουν τον Διγενή να σκοτώνει εκεί δράκο που το φύλαγε, για να πιει νερό "η καλή του".
            Στο οροπέδιο "Μέγας Κάμπος" ή "πάτημα του Διγενή", λιθάριζε, πετούσε το λιθάρι ή τις "αμάδες" του ο Διγενής, που φτάναν λέει ως τον κάμπο της Σχολής Ασωμάτων, στην τοποθεσία που ακόμα καλείται "Αμαδότοπος"!.. Στην κορυφή μάλιστα αυτού του βουνού του Αμαρίου, έλαβε χώρα το 2004 η "ΑΦΗ ΤΩΝ ΠΥΡΩΝ" ή "ΟΡΕΙΒΑΤΙΚΗ ΟΛΥΜΠΙΑΔΑ"...
            Πάμπολλες λοιπόν διαδρομές και μονοπάτια σε φέρνουν στις κορυφές των βουνών αυτών του τόπου.
            Διαδρομές για όλες τις κατηγορίες ορειβασίας (ήπια, δύσκολη, απλή πεζοπορία) συνδυασμός σωματικής και ψυχικής άσκησης, άντληση ομορφιάς και ψυχικής ισορροπίας.
            Στις κορφές των βουνών αυτών, πετρόκτιστα εκκλησάκια, κτισμένα με το χαρακτηριστικό Μινωίτικο εκφορικό σύστημα (σε στυλ μιτάτου) αποτελούν μοναδικά δείγματα μιας πανάρχαιας τέχνης μα και τεχνικής.
            Τα φαράγγια της περιοχής, κάνουν μοναδική την εμπειρία της διάσχισης τους. (Πατσού, Πλατανίων, Σμιλέ, Ντόριας).
            Τα σπήλαια, λατρευτικά τα περισσότερα από την αρχαιότητα με μοναδικό διάκοσμο, με θρύλους και ιστορία να εναλλάσσονται και με μοναδικά φωτογραφικά θέματα.
            Ξεχωρίζουν το λατρευτικό σπήλαιο του Πάνα στα Πλατάνια, το σπήλαιο "Μαργελές" στις Ελένες με σπουδαία ευρήματα από την Νεολιθική κιόλας εποχή, το σπήλαιο "Νοτική Τρύπα" στην Νίθαυρη.

ΠΗΓΗ